تحقیقات اخیر ما در شوش، درگورستانی وسیع متعلق به دوره پارت ، تایید شده است ؛ ما مقابر بسیاری در آنجا کشف کرده‌ایم. و برخی دیگر عمیقاً درخاک بکر کنده شده و به وسیله پلکانی به مقبره کوچک خانوادگی ـ که شامل اطاق‌های متعدد و خوابگاههای اموات بوده است ـ منتهی می‌شده است . ۲ – روح ، ودیعه ایست که به انسان سپرده می شود، در لحظه تولد آدمی پاک است اما بعد از بلوغ درصورت انجام گناه آلوده و سیاه می‌شود و آن باید در روز قیامت پاسخگو باشد. مثلاً بهرام چوبین با توسل به قدرت نظامی، خسروپرویز پادشاه ساسانی را شکست داد اما به دلیل تأیید نشدن فرّه ایزدی او توسط مؤبد مؤبدان، مردم از کنار او پراکنده شدند؛ چون مؤبد مؤبدان فرّه ایزدی را در خسروپرویز تأیید می‌کرد، در نهایت بهرام چوبین شکست خورد.

زروانیان ابتدا از مزدیسنان (زرتشتیان) بودند اما در باورهای خود با دیگر مزدیسنان دچار انشعاباتی شده و از آیین مزدیسنا خارج شدند. آیین زروانی صورتی از مزدیسنا است ولی مسلماً زرتشتی نیست.۱۴ در این باور، باورمندان به تجسمِ زروان، اهورامزدا و دیگر عناصرِ اصلیِ مزدیسنا روی آورند. برای بنده ، حتی از نظر عقلانی نمی تواند قابل قبول باشد که یک انسان زمینی ، آن هم بدون داشتن ارتباط وحیانی کتابی را بنویسد که در آن هر سه اصل توحید ، معاد و نبوت را به این خوبی تشریح کرده باشد .

در هنگام برگزاری مراسم مذهبی از مشروب هوم که از گیاهی ساخته می‌شود و بسیار سکرآور بود استفاده می‌کردند و آن را به شرکت‌کنندگان در مراسم می‌دادند. همچنین گفتیم که از گیاه شاهدانه نیز استفاده می‌کردند و دانه‌ی آن را بر سنگ‌های گداخته شده می‌ریختند و دود متصاعد شده از آن توسط مردم استشمام می‌شد. آنها این کار را از قوم سکاها آموخته بودند و آن را برای مهیا شدن در مراسم مذهبی بسیار مفید می‌دانستند. بخش سوم آموزه‌های یکتاپرستانه زرتشت و برخی مراسم و باورهای مذهبی مطرح شده در گاهان را دربر دارد. بخش چهارم، جایگاه امشاسپندان و ایزدان را در اوستا به‌طور مختصر از نظر می‌گذراند. می‌گویند که اوستای اصیل زرتشت بر روی دوازده خهزار پوست گاو نر با خط زرین (طلایی) نوشته شده بود و در آتشکده اصطخر نزدیک فارس نگهداری می‌شد.

خاندان مهم دیگری که در گاتاها نامش ذکر شده، هوگوَهَ نام دارد که هووی دختر فرَشَوشترهَ، همسر سوم زرتشت، از این خانواده بود. برادر فرَشَوشترهَ، یعنی جاماسپ که وزیر ویشتاسپ هم بود، احتمالاً با دختر کوچک زرتشت ازدواج کرد. اواسط هزاره دوم تا و قرن ۶ پیش از مسیح محدوده‌ای است که معمولاً محققان برای پژوهش در رابطه با زمان تولد زرتشت از آن پا را فراتر نمی‌گذارند. شاید به اندازه‌ای که قانع‌کننده باشد، مرتبط به نظر نرسد اما زمانی که پا از این تاریخ فراتر گذاشته شود، محققان وارد قلمروی حدس و گمان شده و دیگر مدرکی در دست ندارند که تاریخ زندگی زرتشت را برآورد کنند. در رابطه با قرن ششم قبل از مسیح، این استدلال مطرح شده که نام هیچ‌کدام از پادشاهان هخامنشی در اوستا نیامده است؛ نتیجتاً زرتشت باید خارج از محدوده زمانی پادشاهی این سلسله زندگی کرده باشد.

اگر برای انسان زمینی چنین چیزی امکان داشت لااقل بایستی یکی از فلاسفه بزرگ غرب به چنین درجه از تفکر و اندیشه دست می یافت . کماکان بسیاری از احادیث جعلی مطرح شده در منابع اسلامی نیز اینگونه‌اند‌. بسیاری از احادیث و روایات جعلی به دلیل دشمنی خاندان اموی ساخته شدند و بسیاری دیگر از سوی برخی از نزدیکان پیامبر که به خیال خود اسلام را در خطر می‌دیدند مطرح گردیدند. در دین زرتشت هر زرتشتی باید پنج بار در شبانه روز نماز بخواند؛ محراب آنها آتشکده است. زرتشت معتقد است که نفس و ضمیر انسان یک میدان نبرد و نزاع دائمی بین خیر و شر است.

در حقیقت اوستا، یک مجموعه بزرگ از کهن‌ترین نوشته‌ها و سروده‌های زرتشتیان بوده است . آنطور که به نظر می‌رسد قدیمی‌ترین قسمت این کتاب «گات‌ها» است که خود زرتشت آن را به رشته تحریر درآورده است. گات‌ها مجموعه‌ای از سروده‌هاست که با زبانی رسا و اعتقادات ساده نوشته شده و ادبیات آن شبیه ریگ ودای هندیها است که احتمالا در ۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد نگاشته شده است. در نوشته‌های یونانی–رومی، اسلامی، مسیحی، اروپاییِ قرون‌وسطی و رنسانس و… نیز مطالبی در رابطه با زرتشت آمده است که البته تردیدهای جدی دربارهٔ درستی تاریخی آن‌ها وجود دارد.

در هفتمین بخش، وضعیت دین زرتشتی در دوره‌های هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بررسی می‌شود و در آخرین بخش، گزیده‌هایی از بخش‌های مختلف اوستا، کتیبه‌های هخامنشی و اندرزنامه‌های دوره ساسانی آمده است۱. به هر روی در پایان دوره ساسانی و حمله وحشیانه اعراب بادیه نشین، بار دیگر اوستا پراکنده شد و این بار فقط شش بخش از آن باقی ماند که تا به امروز از پیچ و خم روزگار گذشته و به دست ما رسیده است. گفته می شود که کتاب اوستا در اصل کتاب مقدس همه ایرانیان باستان بوده است. مندرجات اوستا شامل نیایش اهورا مزدا و امشاسپندان و دیگر ایزدان و مظاهر طبیعت و تکالیف انسان در جهان بهشت و دوزخ و داستان‌های ملی است. کلمه اوستا در اصل “اَوْپِسْٰتاک” است به معنى بنیان جاافتاده و محکم، کنایه است از آیات محکمات و شریعت پابرجای، و به صیغهٔ صفت مشبهه است.

در چندی از آثار ادبیات فارسی مانند شاهنامه و زراتشت‌نامه نیز دربارهٔ سرگذشت زرتشت سخن رفته است. جنبش خرمدینان با فعالیت‌های اصلاح طلبانه مزدک در عصر شاهنشاهی ساسانی آغاز گردید و جنبشی بود با اعتقادات برابری خواهانه با تأکید بر جدایی دین از سیاست که علیه نفوذ موبدان زرتشتی در اداره کشور و نیز علیه ساختار سنتی طبقاتی جامعه ساسانی مبارزات گسترده‌ای را انجام داد. این جنبش در زمان پادشاهی قباد یکم مورد حمایت شخص شاه که قصد کاستن از نفوذ روحانیون را داشت همراه شد و در میان مردمان ایرانشهر نیز پیروان فراوانی یافت. بنا بر روایت فردوسی در شاهنامه پس از گرویدن قباد به آیین مزدک بر تعداد مزدکیان هر روز افزوده شد. با مرگ قباد یکم، خسرو انوشیروان که شاهزاده ای ضد مزدک بود به پادشاهی رسید و اینچنین بخت مزدکیان در ایرانشهر ساسانی غروب کرد. فراموش نکنید که آقای زرتشت زمانی از توحید و معاد و نبوت صحبت می کند که هیچ یک از اندیشمندان زمان او حتی به ابتدای این تفکرها دست نیافته اند .